Kształcenie jest definiowane jako „sekwencja świadomych i celowych czynności nauczyciela i uczniów”. Nie jest ono jednak pojedynczym działaniem, ale procesem wymagającym zaangażowania zarówno osoby przekazującej treści programowe, jak i ich odbiorcy. Do podstawowych celów kształcenia zalicza się m.in.:
- opanowanie przez ucznia podstawowej wiedzy naukowej;
- przygotowanie ucznia do efektywnego wykorzystania wiedzy naukowej w praktyce;
- rozwój zdolności poznawczych ucznia, w tym myślenia, pamięci, uwagi i wyobraźni;
- kształtowanie u ucznia motywacji, odkrywanie jego predyspozycji oraz rozwój jego zainteresowań.
Efektywność procesu kształcenia jest zależna od czterech elementów: treści programu, osoby ucznia, nauczyciela oraz środowiska dydaktycznowychowawczego. Szczególną uwagę należy zwrócić na dwa ostatnie elementy, czyli na osobę nauczyciela i na środowisko jego pracy. Nauczyciel odgrywa kluczową rolę w procesie edukacyjnym. Zarówno jego wiedza teoretyczna, praktyczna, jak i kompetencje w zakresie jej przekazywania pozwalają na zrealizowanie celów edukacyjnych. Wiedzę naukową nauczyciel zdobywa w toku studiów oraz w procesie dalszego samokształcenia zawodowego. Istotne jest jednak, aby usprawniał także swój warsztat pracy dydaktycznej. W dobie szybkiego postępu technologicznego nauczyciel może korzystać z nowoczesnych środków i metod edukacyjnych, m.in. używać programów i aplikacji komputerowych wspomagających proces nauczania. Postęp pedagogiczny w zakresie samokształcenia nauczycielskiego odnosi się również do modyfikacji sposobu zadawania pytań, w tym pytań, które prowokują do twórczego myślenia, a nie jedynie odtwarzania nabytej uprzednio wiedzy. Dużą rolę spełnia także stosowanie metod dydaktycznych opartych na dialogu z uczniami oraz modyfikowanie stymulatorów uczniowskiej aktywności (sytuacji edukacyjnych czy holistycznych zadań szkolnych). Na efektywność kształcenia wpływają jednak również środki dydaktyczne, jakimi dysponuje nauczyciel. Dzielimy te środki na dwie podstawowe grupy, tj. środki proste i złożone. Środki proste to przede wszystkim wizualne i słowne sposoby przekazywania treści naukowych, m.in. podręczniki, mapy, wykresy czy modele. Do środków złożonych zalicza się natomiast:
1. mechaniczne środki wzrokowe, których zadaniem jest przekazywanie obrazu za pomocą różnorodnych urządzeń technicznych, np. mikroskopu czy aparatu fotograficznego;
2. środki słuchowe, pozwalające na przekazywanie dźwięku – m.in. odtwarzacz CD;
3. środki audiowizualne, które łączą dźwięk z obrazem;
4. środki automatyzujące proces uczenia się, w tym komputery i różnorodne maszyny dydaktyczne. Kształcenie zawodowe kładzie szczególny nacisk na praktyczne wykorzystanie wiedzy. Stosowanie zarówno prostych, jak i złożonych środków dydaktycznych ułatwia zapamiętywanie i późniejsze odtwarzanie informacji. Dodatkowo wykorzystanie najnowszych technologii oraz wielozmysłowe przekazywanie treści programowych utrwala nabytą przez uczniów wiedzę i uświadamia możliwości jej wykorzystania w funkcjonowaniu osobistym.[1]
- W przypadku kształcenia w zakresie przedmiotów ścisłych ważne jest, aby uczniowie potrafili odnieść wiedzę teoretyczną np. dotyczącą trudnych zagadnień matematycznych czy fizycznych do życia codziennego. Celem tego w wielu placówkach edukacyjnych powstają innowacyjne programy dydaktyczne umożliwiające uczniom nabycie takich umiejętności. Realizują one podstawę programową, ale uwzględniają również niestandardowe sposoby przekazywania wiedzy, np. symulację gry na giełdzie i badanie sposobu działania rachunku bankowego w kontekście pogłębiania wiedzy matematycznej czy analizę wypadku drogowego w przypadku fizyki. Warto pamiętać, że nauczyciel to nie tylko osoba, której zadaniem jest przekazywanie wiedzy i umiejętności związanych z określonym programem nauczania. Poprzez swoje zachowanie i manifestowane postawy kształtuje osobowość młodego człowieka. Aby wypełniać swoją funkcję w sposób efektywny, musi on podążać za rozwojem technologicznym i dostosowywać swój warsztat pracy do grupy odbiorców. Elastyczność w zakresie doboru metod i środków dydaktycznych pozwala bowiem stworzyć środowisko kształcenia odpowiednie do zapotrzebowania i możliwości uczniów. Upowszechnienie komputera i dostępu do internetu wywarły duży wpływ na kształt dzisiejszej edukacji. Na skutek informatyzacji edukacji nastąpiła zmiana formy przekazywanych treści oraz zwiększyła się możliwość inspirowania uczniów do samodzielnego poszukiwania informacji. Dzięki temu zyskali oni szansę doboru ponadprogramowych treści kształcenia i poszerzania wiedzy w obszarze związanym z własnymi zainteresowaniami. Jednocześnie sami uczniowie szkół ponadgimnazjalnych zwracają uwagę, że komputer częściej odgrywa rolę narzędzia służącego zabawie niż 14 edukacji. Wyniki przeprowadzonych badań3 wskazują, że niemal 75% młodych ludzi twierdzi, że większość osób w ich wieku korzysta z komputera i internetu przede wszystkim w celu nielegalnego ściągania muzyki czy filmów. Z kolei 57% podkreśla, że przeważająca część rówieśników spędza czas przed monitorem, ale nie robi nic wartościowego. Istotne jest zatem, aby wskazać uczniom potencjalne możliwości wykorzystania nowych technologii do wzbogacania swojej wiedzy i poszerzania kompetencji, a nie jedynie do nieproduktywnego spędzania wolnego czasu. Komputer jest środkiem często wykorzystywanym w procesie kształcenia. Młodzi ludzie czerpią informacje zarówno z różnorodnych aplikacji oraz programów, jak i z Internetu. W toku nauczania należy mieć na uwadze, aby4 : 1. komputer był narzędziem dydaktycznym i wiązał się z tematyką prowadzonych zajęć; 2. czas pracy z użyciem komputera był dopasowany do indywidualnych potrzeb ucznia; 3. stosowane były programy o rozbudowanej strukturze umożliwiające pracę uczniom o różnym poziomie wiedzy i umiejętności; 4. nauczyciel był odpowiednio przygotowany do zajęć, a komputer nie stanowił jedynej metody dydaktycznej stosowanej w toku nauczania. Komputer może stanowić narzędzie wsparcia dla ucznia i dla nauczyciela. Uczeń zapoznaje się ze sposobami poszukiwania informacji, poszerza wiedzę z zakresu edycji tekstu czy obsługi arkuszy kalkulacyjnych. Przy jego pomocy stosuje w praktyce wiedzę z innych przedmiotów objętych[2]programem nauczania. Ma możliwość tworzenia multimedialnych modeli, rysowania wykresów czy projektowania i symulowania doświadczeń przy użyciu dostępnego oprogramowania. Nauczyciel natomiast może wykorzystać nowoczesne narzędzia, w tym komputer, do tworzenia prezentacji, ćwiczeń i kart pracy dla uczniów. Dzięki dużej funkcjonalności programów komputerowych ma on także możliwość przygotowywania interaktywnych testów sprawdzających wiedzę nabytą przez młodych ludzi. W ostatnich latach w różnych obszarach edukacji i szkoleń coraz większą popularność zyskuje idea nauczania na odległość. Jest to forma nabywania wiedzy przy wykorzystaniu technologii informacyjno-komunikacyjnych, bez konieczności spotykania się ucznia i nauczyciela w jednym miejscu i w tym samym czasie. Edukacja za pośrednictwem internetu wykorzystuje różnorodne techniki komunikacyjne – forum, grupę dyskusyjną, e-mail, platformę edukacyjną. Prowadzący zajęcia może udostępniać tymi kanałami swoje lekcje i zdalnie angażować uczniów w proces rozwiązywania zadań dydaktycznych. Dodatkowo ma możliwość indywidualnego regulowania czasu poświęcanego każdemu z uczniów, co jest utrudnione w tradycyjnym systemie kształcenia. Nauczanie na odległość wymaga jednak od uczniów wysokiej motywacji i mobilizacji do samodzielnej pracy. Ponadto w przypadku kształcenia zawodowego istnieje szereg umiejętności, które uczeń powinien zdobyć i utrwalić pod bezpośrednim nadzorem nauczyciela, co jest utrudnione podczas edukacji zdalnej. Ta bowiem lepiej zdaje się sprawdzać podczas nabywania wiedzy teoretycznej. W polskim systemie edukacji nauczanie na odległość stanowi głównie wsparcie dla standardowych metod kształcenia. Rozwój technologiczny odnosi się nie tylko do zwiększenia znaczenia internetu i popularności komputerów oraz urządzeń mobilnych (laptopów, tabletów, smartfonów), ale także widoczny jest w nowoczesnych roz- 16 wiązaniach edukacyjnych wspomagających organizację zajęć w placówkach edukacyjnych. Przykładem takich środków może być tablica interaktywna czy dziennik elektroniczny. E-tablica, zwana precyzyjnie tablicą interaktywną, zastępuje w ostatnich latach klasyczną tablicę kredową. Jest to jednak urządzenie o znacznie szerszym zastosowaniu. Dzięki podłączeniu do komputera umożliwia korzystanie z dowolnego programu, który jest na nim zainstalowany. Nauczyciel może zatem zaznajomić uczniów np. z podstawami programu wspomagającego skomplikowane obliczenia matematyczne czy przedstawić komputerowe modele omawianych zjawisk fizycznych. Jednocześnie może prowadzić lekcje w oparciu o wymienione aplikacje bez konieczności przenoszenia się do pracowni komputerowej. Tablica interaktywna posiada dodatkowo własne oprogramowanie, które pozwala tworzyć notatki, ale również konstruować np. wykresy czy rysunki. Przykładowa tablica interaktywna z oprogramowaniem Qomo Flow!Works rozpoznaje kształty narysowane odręcznie przez nauczyciela czy ucznia i przekształca je w figury geometryczne, umożliwia zmianę rozmiaru i położenia obiektu oraz pozwala na powiększenie i wyróżnienie określonego fragmentu edytowanej strony, dzięki czemu zwraca uwagę uczniów na jej konkretną część. Tablica interaktywna jest narzędziem praktycznym, wspomagającym proces uczenia się. Ułatwia spostrzeganie, zapamiętywanie i późniejsze odtwarzanie materiału edukacyjnego oraz uatrakcyjnia przekazywane treści. Jak wskazują wyniki badań przeprowadzonych w związku z tą sprawą5 , uczniowie szkół ponadgimnazjalnych zdobywający wiedzę przy użyciu e-tablicy, osiągają o około 20% lepsze rezultaty kształcenia, niż osoby uczą- 5 H. Gulińska, M. Bartoszewicz, Tablica interaktywna środkiem wspomagającym nauczanie, www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/18/id/383 [data dostępu: 15.12.2012]. 17 ce się metodą tradycyjną (z wykorzystaniem tablicy kredowej). Jednocześnie ich kształcenie jest o około 5% bardziej skuteczne niż u uczniów mających zajęcia w pracowni komputerowej. Pozwala to sądzić, że tablica interaktywna jest narzędziem, które w znacznym stopniu zmodyfikuje sposób prowadzenia lekcji przez nauczycieli. Z jednej strony umożliwi dynamiczne i wizualne przekazywanie trudnych partii materiału, z drugiej natomiast ułatwi dopasowywanie zajęć do uczonej grupy i odnoszenie się do uprzednio omawianych zagadnień. Innym przejawem postępu informacyjno-komunikacyjnego w polskich szkołach jest wprowadzenie dzienników elektronicznych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 2009 r.6 szkoły mogą zaprzestać posługiwania się papierowym dziennikiem na rzecz elektronicznego. E-dziennik to przede wszystkim metoda gromadzenia informacji o frekwencji i ocenach uzyskanych przez uczniów. Jednocześnie jest to narzędzie umożliwiające szybkie i sprawne przekazywanie rodzicom informacji o postępach szkolnych dziecka. Dziennik elektroniczny powinien być tak skonstruowany, aby gwarantował bezpieczeństwo danych osobowych uczniów oraz umożliwiał przechowywanie zgromadzonych informacji. Niektórzy producenci oprogramowania oferują również możliwość dostępu do dokumentacji szkolnej poprzez internet. Jest to szczególnie istotne dla rodziców, którzy mogą na bieżąco monitorować sytuację dziecka i mieć kontrolę nad jego postępowaniem. [3]Nie sposób wyobrazić sobie dzisiaj lekcji bez wykorzystania aktywnych i nowoczesnych metod nauczania. Ułatwiają one przekazywanie wiedzy w ciekawy sposób, uczą twórczego rozwiązywania problemów, rozbudzają zainteresowania dzieci oraz umożliwiają zdobywanie nowych doświadczeń, w tym także interpersonalnych. Nie bez znaczenia dla procesu uczenia się jest także emocjonalne zaangażowanie uczniów. Dzieci łatwiej przyswajają wiedzę, jeśli są zainteresowane danym przedmiotem i rozumieją wynikające z tego korzyści. Stąd też kładziemy ogromny nacisk na to, by jak najczęściej korzystać z metod aktywizujących. [4]
Środki dydaktyczne – przedmioty, materiały i urządzenia umożliwiające usprawnianie procesu nauczania i uczenia się. Ułatwiają dokładniejsze poznanie rzeczywistości przez bezpośrednie oddziaływanie na psychikę ucznia” – tą nieco ubogą, choć sugestywną definicję podaje między innymi Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna WIEM. Czy środkiem dydaktycznym może być również komputer? A jeśli tak, to w jaki sposób i w jakim zakresie komputer może za takowy posłużyć?
Środki dydaktyczne są nieodzownym i jednym z podstawowych składników racjonalnie zorganizowanego i zrealizowanego procesu nauczania – uczenia się. Zdaniem W. Okonia, środki dydaktyczne decydują wyłącznie o końcowych wynikach pracy dydaktyczno – wychowawczej, niemniej jednak, wzbogacając stosowane metody nauczania, przyczyniają się do wzrostu ich efektywności. Dzięki temu usprawniają one nie tylko bezpośrednie poznawanie rzeczywistości przez uczniów, lecz dostarczają także tworzywa w postaci wrażeń i spostrzeżeń, na którym opiera się poznanie pośrednie, czynności umysłowe, a ponadto różnego rodzaju czynności praktyczne.
Nawiązując do wyżej wymienionych wyłącznie końcowych wyników pracy dydaktyczno – wychowawczej zdeterminowanych użyciem środków dydaktycznych, można by się pokusić o krótką polemikę, zwłaszcza, gdy bierzemy pod uwagę nowoczesne pomoce naukowe (jak choćby komputery), które to (właściwie zastosowane) wspomagają cały proces dydaktyczny a nie tylko jego końcowe efekty.
Środki dydaktyczne są to „przedmioty, które dostarczając uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości.” Przyjął on następujący ich podział:
- Wzrokowe-przedmioty naturalne, wykresy, diagnozy, symbole
- Słuchowe-płyty, taśmy, instrumenty muzyczne, radia
- Wzrokowo-słuchowe – projektory filmowe, aparaty telewizyjne
- Częściowo automatyzujące proces uczenia i nauczania – maszyny dydaktyczne i komputery, których zastosowanie stanowi meritum niniejszej pracy.
Synonimem dzisiejszej cywilizacji są elektroniczne środki zapisywania, przetwarzania i przesyłania informacji. Wszyscy jesteśmy świadkami i uczestnikami w tworzeniu nowej kategorii społeczeństwa świata interaktywnego, społeczeństwa skomputeryzowanego, którego poszukiwanym towarem jest informacja. To społeczeństwo ery komputerów i sieci komputerowych jest określane mianem społeczeństwa informacyjnego. O ile w latach ubiegłych wykorzystywany komputer w procesie dydaktycznym uważano za środek dydaktyczny, to obecnie pojęcie „komputer” należy rozszerzyć o termin „sieć komputerowa”. W procesie nauczania środkiem dydaktycznym staje się więc sieć komputerowa, która przekazuje nauczycielom i uczniom określone komunikaty poprzez słowa, obrazy, dźwięki, a także umożliwia wykonanie określonych czynności manualnych. W szkole pierwszym ogniwem sieci są komputery pracujące w grupie, tworzące sieci lokalne LAN, z serwerem dedykowanym, najczęściej oprogramowanym systemem Linux, Windows NT lub połączone bezserwerowo w układzie każdy z każdym (peer to peer). Sieć bezserwerową poleca się ze względu na prostotę obsługi, funkcjonalność i niskie koszty. Sieci takie równie w prosty sposób konfiguruje się z sieciami rozległymi – Internetem, łączącym miliony komputerów na całym świecie. Nie ulega wątpliwości, że praca uczniów i nauczyciela w sieci jest znacznie lepsza i efektywniejsza niż na odrębnych stanowiskach komputerowych. Zalety sieci lokalnej można już zauważyć w kontekście współdzielenia jednej drukarki przez kilku użytkowników, jak i współdzielenie aplikacji grupie uczniów, udostępnionej na komputerze nauczyciela, chociażby za pośrednictwem programu Microsoft NetMeeting. Program ten wchodzi w skład pakietu systemu Windows 9x, Windows NT, Windows XP.
Często zachodzi pytanie: Jak praktycznie wykorzystać sieć w procesie kształcenia?
Wspomniany program sieciowy NetMeeting poleca się, gdyż umożliwia bezpośrednie spotkania w sieci lokalnej, jak i w przestrzeni wirtualnej. Za pomocą tego programu można prowadzić rozmowy, prowadzić korespondencję tekstową i transmitować obraz na żywo. Ostatnia usługa wymaga odpowiedniego sprzętu i dodatkowego oprogramowania (kamera web, dość szybkie łącza sieci rozległej). W przeciwnym przypadku taki zestaw, pełniący rolę wideotelefonu, nie zadziała.
Mówiąc krótko, NetMeeting jest wideotelefonem o rozbudowanych możliwościach. Poleca się szczególnie tym sieciom lokalnym, które mają mało drożne łącza internetowe, niepozwalające całej grupie pracować w grupie on-line.
Mechanizm wykorzystania tego rozwiązania jest prosty. Nauczyciel łączy się z Internetem (najczęściej z tego, który ma bezpośrednie połączenie z siecią rozległą), przygotowuje pozyskaną informację, a następnie udostępnia ją grupie uczniów pracującej w jego sieci lokalnej. Jeśli nauczyciel wybrał przykładowo stronę Ministerstwa Edukacji i Sportu, to wszystkie monitory stacji roboczych w grupie będą wyświetlały tę stronę. Takie rozwiązanie daje możliwość selekcji materiałów tworzonych przez różnych autorów, pozbawionych cenzury, często nie związanych z edukacją. Daje to kolejną korzyść, a mianowicie gwarancję ich użyteczności pod względem dydaktycznym. Kolejne usługi sieci, takie jak poczta elektroniczna, witryny internetowe WWW, FTP, rozmowy w trybie tekstowym (IRC), Usenet, Telnet, to nowoczesne narzędzia pracy nauczyciela, wzbogacające formę procesu dydaktycznego.
Należy jednak pamiętać o specyfice oddziaływania nowoczesnego środka dydaktycznego na efektywność pracy ucznia. Zbyt skomplikowane pomoce naukowe mogą przyczynić się do obniżenia poziomu treści na rzecz formy w jakiej będzie ona podana. Zasada stopniowania trudności nieubłaganie domaga się tu zastosowania. Trzeba wziąć pod uwagę, iż z chwilą wprowadzenia nowego środka dydaktycznego uczeń musi się z nim najpierw zapoznać, tak by dopiero później czerpać dzięki niemu pełne korzyści. Większość nauczycieli popełnia błąd, domagając się efektów od razu.
Kolejną sprawą jest właściwe generowanie środka dydaktycznego w odniesieniu do poziomu aktywności ucznia na lekcji. Środek dydaktyczny ma bowiem wypełnić luki w etapach obniżonej aktywności ucznia, tak by utrzymać ją na tym samym poziomie uatrakcyjniając współpracę nauczyciel – uczeń na zajęciach, a nie pełnić rolę „uatrakcyjniacza” przez cały czas.
Świadomość tych mechanizmów, jakie rządzą prawidłowościami zastosowania rozmaitych środków dydaktycznych na pewno przyczyni się do podniesienia efektywności zajęć każdego nauczyciela, poprawiając tym samym ich atrakcyjność.
Skoro już o atrakcyjności zajęć mowa, to chciałbym w tym miejscu zwrócić szczególną uwagę na doniosłą rolę wszelkiego rodzaju środków multimedialnych w procesie dydaktycznym. Niezwykle dynamiczny rozwój multimediów spowodowany jest ich atrakcyjnością dla użytkownika. Multimedia są nie tylko środkiem dydaktycznym wspomagającym proces kształcenia. Sam uczeń, chętnie korzysta z multimediów nie tylko z powodu owej atrakcyjności. Jak pisze profesor Wacław Strykowski: „(…)media są dla uczniów źródłami informacji oraz bazą i inspiracją dla ich wszechstronnej aktywności i samodzielnego uczenia się.” W innym miejscu autor tłumaczy ogromną rolę mediów w edukacji: „Ogromna rola mediów we współczesnej edukacji wynika z ich dynamicznego rozwoju, ale nade wszystko z założeń psychologii poznawczej i humanistycznej, na których to założeniach buduje się nowoczesne strategie i metody kształcenia. Podstawowa teza poznawczej koncepcji człowieka głosi, że uczeń jest aktywnym podmiotem, który efektywnie przyjmuje i przetwarza informacje, szczególnie wtedy, kiedy znajduje się w sytuacji zadaniowej i ma dostęp do całego bogactwa różnorodnych źródeł wiedzy: środków dydaktycznych.” [5]
Podsumowując, można stwierdzić, że multimedia oraz sieci komputerowe podnoszą sprawność procesu dydaktycznego. Sieci mało drożne będą wypierane przez gwałtowny rozwój i upowszechnianie infostrad z kanałami światłowodowymi i elektromagnetycznymi (sieci bezprzewodowe), a to przyczyni się do rozwoju całej infrastruktury informatycznej w mniejszych aglomeracjach miejskich. Sieci komputerowe likwidują problem przestrzeni i czasu, a także są znakomitym narzędziem pracy teraźniejszego nauczyciela. Dają możliwość lepszego przyswajania i przetwarzania wiedzy w umyśle ucznia. Komputery, a w tym sieci, jako nowoczesne środki dydaktyczne nie zastąpią nauczyciela, ale rozszerzą jego ofertę edukacyjną. Przyczynią się do zmiany jego roli z „dostarczyciela” wiedzy w organizatora procesu kształcenia. Częściowe zastąpienie tradycyjnego modelu „nauczyciel-uczeń” modelem „komputer-uczeń” pozwoli odciążyć go z mało twórczego zadania przekazywania wiedzy, ogniskując jego aktywność na formatowanie wiedzy i uzyskiwaniu sposobów jej użycia w rozmaitych zastosowaniach. [6]
Adam Nowak
[1]http://zsklonowa.weebly.com/uploads/3/8/8/1/38816285/link_2.pdf 13.05.2022
[2]http://zsklonowa.weebly.com/uploads/3/8/8/1/38816285/link_2.pdf 13.05.2022
[3]http://zsklonowa.weebly.com/uploads/3/8/8/1/38816285/link_2.pdf 13.05.2022
[4]https://gdansk.tevizja.pl/nowoczesne-metody-dydaktyczne,k200.html 13.05.2022
[5]https://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU9922 13.05.2022
[6]https://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU9922 13.05.2022